Năm 1988, Bộ Chính trị khóa VI ban hành Nghị quyết số 10-NQ/TW về “Đổi mới quản lý kinh tế nông nghiệp” đến nay Nghị quyết có sự tác động to lớn đến nông nghiệp, nông thôn và nông dân Việt Nam trên nhiều mặt. Trong đó, có những tư duy lý luận mới liên quan đến xây dựng và phát triển hợp tác xã (HTX) như: quan điểm về lợi ích giữa Nhà nước, HTX nông nghiệp với người lao động, nông dân xã viên; quan điểm về dân chủ và tự chủ trong quản lý nông nghiệp, nhất là quản lý HTX nông nghiệp; quan điểm về mô hình HTX sản xuất nông nghiệp kiểu mới làm dịch vụ kinh tế hộ. Gần đây nhất, trong Nghị quyết số 13-NQ/TW ngày 18/3/2002 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa IX “Về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể”. Theo đó, Nghị quyết số13-NQ/TW xác định nhiệm vụ, giải pháp quan trọng là: tiếp tục đổi mới, phát triển HTX, tổ hợp tác với nguyên tắc tổ chức của HTX và cơ chế thị trường cho phù hợp với thực tiễn hiện nay. Phát triển kinh tế tập thể, mà nòng cốt là HTX là cần thiết nhằm tạo ra sự liên kết hợp tác, tương trợ giữa cá nhân, hộ gia đình, pháp nhân, đem lại lợi ích cao hơn trong sản xuất, đời sống góp phần phát triển kinh tế - xã hội. Bảo đảm nguyên tắc tự nguyện, xuất phát từ nhu cầu, lợi ích của người dân; đa dạng các hình thức liên kết, hợp tác, phát huy lợi thế của từng địa phương; tích cực hỗ trợ HTX ứng dụng tiến bộ của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư; phát triển hài hòa giữa kinh tế với văn hóa, xã hội, bảo vệ môi trường, thích ứng với biến đổi khí hậu.
Hoạt động sản xuất tại một cơ sở chế biến thủy hải sản của HTX sản xuất - thương mại Nhất Tâm. Ảnh: M.H.
Một số mô hình hợp tác xã nông nghiệp phát triển hiệu quả
Hiện thành phố Cần Thơ có 294 HTX (tăng 185 HTX so với năm 2001). Trong đó, có 237 HTX hoạt động có hiệu quả, 57 HTX ngưng hoạt động. Có 12.700 thành viên HTX, tăng 8.685 thành viên so với năm 2001. Tổ chức hoạt động của HTX từng bước tuân thủ theo quy định của Luật HTX năm 2012; chủ động hơn trong sản xuất, đàm phán tiêu thụ, ký kết các hợp đồng đầu vào, đầu ra giữa HTX với nhau và với doanh nghiệp. Hiện nay, có trên 70% HTX có hợp đồng tiêu thụ sản phẩm, hợp tác đầu tư, gia công sản phẩm, phổ biến trong HTX nuôi thủy sản, lúa giống, lúa hàng hóa, trái cây, rau màu, vận tải đường bộ, đường sông, sản xuất tiểu thủ công nghiệp xuất khẩu; gần đây xuất hiện nhiều mô hình HTX sản xuất theo quy trình, tiêu chuẩn chất lượng, an toàn gắn với sơ chế - chế biến, bảo quản, tiêu thụ theo hình thức mở các cửa hàng và cung cấp sản phẩm cho các hệ thống siêu thị. Hợp tác, liên kết giữa HTX với nhau và với doanh nghiệp là xu thế tất yếu, nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh, hình thành chuỗi giá trị phù hợp hệ thống kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Hiệu quả kinh tế và xã hội của kinh tế tập thể, HTX là sự hợp tác, tương trợ nhau của các thành viên, HTX là phương tiện hỗ trợ, tạo điều kiện hộ thành viên phát triển sản xuất, chuyển giao, ứng dụng kỹ thuật, công nghệ nâng cao chất lượng, số lượng, chủng loại, giá trị sản phẩm; liên kết với các loại hình doanh nghiệp cung ứng nguyên liệu đầu vào cho sản xuất, tiêu thụ sản phẩm đầu ra cho thành viên, đem lại lợi ích, tạo việc làm, tăng thu nhập cho thành viên. Đóng góp tích cực cho việc xây dựng nông thôn mới; phát huy vai trò cơ cấu lại ngành nông nghiệp, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu lao động như phát triển nuôi trồng thủy sản, sản xuất lúa giống, lúa hàng hóa chất lượng cao, cây ăn trái, rau màu an toàn; thi công xây dựng các công trình nông thôn, sản xuất tiểu thủ công nghiệp trên địa bàn nông thôn gắn với phát huy làng nghề truyền thống; một số HTX trực tiếp tham gia dạy nghề ngắn hạn cho người lao động nông thôn và tạo thu nhập tăng thêm để trang trải trong sinh hoạt cuộc sống. Điển hình mô hình hoạt động có hiệu quả, mang lại giá trị kinh tế cao, thiết thực như:
Mô hình “Hợp tác xã nông nghiệp thủy sản Thắng Lợi” huyện Vĩnh Thạnh được thành lập vào tháng 11/2010, với số vốn điều lệ 2 tỷ đồng, có 22 thành viên, diện tích ao nuôi 30 ha, sản lượng khoảng 08 ngàn tấn/năm. Ngành nghề, sản phẩm chủ yếu là cung ứng dịch vụ thủy sản đầu vào và đầu ra; thực hiện nạo vét các công trình thủy lợi; mua bán thức ăn thủy sản; buôn bán vật tư nông nghiệp.
Đây là mô hình được thực hiện dựa trên mong muốn được hỗ trợ, hợp tác của nông dân nuôi cá ở ấp Vĩnh Thọ, xã Vĩnh Bình, huyện Vĩnh Thạnh. Cùng với đó, để phát triển bền vững, HTX đã thực hiện các bước đi của mình như: Tranh thủ các chương trình, dự án đào tạo, bồi dưỡng về khoa học, kỹ thuật trong và ngoài nước để xã viên nắm bắt khoa học, kỹ thuật; cử cán bộ tham gia các lớp tập huấn về điều hành, quản lý, kỹ năng đàm phán; tổ chức tốt việc cung ứng dịch vụ đầu vào cho các thành viên (thức ăn, thuốc thú y…); tìm kiếm doanh nghiệp tin cậy trong tiêu thụ giữa HTX với doanh nghiệp hàng năm thông qua các hợp đồng. Với những bước đi này, chỉ trong năm 2015, thu nhập bình quân hộ xã viên 02 lao động đạt 339,3 triệu đồng/năm(*) - đây là kết quả khá ấn tượng nếu đem so sánh với quy mô, số vốn của các mô hình khác thì hiệu quả của Hợp tác xã nông nghiệp thủy sản Thắng Lợi đạt trên mức mong đợi.
Mô hình HTX Khiết Tâm ở huyện Vĩnh Thạnh được thành lập năm 2015 chuyên sản xuất lúa giống, lúa hàng hóa. HTX có trên 500 thành viên với diện tích sản xuất khoảng 1.200 ha, trong đó có 300 ha chuyên sản xuất lúa giống. HTX đã đầu tư và được hỗ trợ từ các Chương trình, Dự án đến nay HTX có: nhà kho, sân phơi, máy cày, máy gặt đập, trạm bơm, xe vận chuyển, giá trị tài sản của HTX có trên 10 tỷ đồng. HTX là nơi gắn với hoạt động thử nghiệm “kiểm soát khí thải trong nông nghiệp” và mô hình chương trình “1 phải, 5 giảm”; thực hành tiêu chuẩn GlobalGAP. Đây là mô hình HTX kiểu mới tiêu biểu của thành phố Cần Thơ, nâng cao thu nhập của thành viên và người lao động trong khu vực HTX cao hơn khoảng 1,5 lần so với người chưa tham gia thành viên HTX.
Mô hình HTX Nhất Tâm ở quận Ninh Kiều là mô hình sản xuất - thương mại, tổ chức nuôi các loại thủy sản trên diện tích hơn 300.000m2 mặt nước của thành viên. Cách làm mới của HTX là thuê mặt bằng, đầu tư cơ sở chế biến thủy sản, hải sản tươi – đóng gói bao bì, chế biến sản phẩm chính và sản phẩm cấp đông xuất khẩu. Sản phẩm chủ lực của HTX Nhất Tâm có trên 70 dạng sản phẩm là cá nước ngọt, hải sản: cá lóc, cá rô, điêu hồng, lươn, ếch, thác lác, cá tra, cá ba sa, các loại ốc, các loại sản phẩm từ cá thu, mực, sứa…Ngoài ra, còn có một số sản phẩm dạng chế biến sẵn như: tôm khô, cá khô, lẫu mắm, lẫu thái, chả cá chiên…tổng sản lượng bình quân khoảng 1.600 tấn/năm. Thị trường tiêu thụ không ngừng được mở rộng, sản phẩm của HTX Nhất Tâm được cung cấp cho hầu hết các hệ thống siêu thị trên cả nước. Ủy thác xuất khẩu đi Nhật Bản, Hàn Quốc các loại sản phẩm đông lạnh, như: cá tra, cá ba sa, cá rô phi…Đây là mô hình sản xuất gắn với chuỗi giá trị hàng hóa nông sản, tạo vị trí xứng đáng cho người trực tiếp sản xuất, nuôi trồng.
Kinh nghiệm trong xây dựng và phát triển HTX nông nghiệp
Từ thực tiễn trong xây dựng và quá trình hoạt động, phát triển của một số mô hình HTX nông nghiệp ở TP Cần Thơ, qua đó rút ra một số kinh nghiệm thực tế có thể vận dụng như sau:
Thứ nhất, đó là phải làm thay đổi được cách nghĩ và cách làm của nông dân - đây là điểm mấu chốt của vấn đề, quyết định sự thành bại trong sản xuất nông nghiệp. Đồng thời, phải tiến hành đồng bộ với việc ứng dụng một cách hiệu quả các tiến bộ khoa học, kỹ thuật vào sản xuất; xây dựng cho được các tiêu chuẩn trong sản xuất, xây dựng thương hiệu nông sản, từ đó nâng cao khả năng cạnh tranh của hàng hóa nông sản.
Thứ hai, lựa chọn những lĩnh vực kinh doanh bức thiết, như dịch vụ nông nghiệp của HTX Thủy sản Thắng Lợi; trong hơn 10 năm qua các thành viên nuôi cá tra của HTX luôn có lãi, thu nhập khá ổn định, lãi dao động khoảng 1.000 đồng đến 1.500 đồng/kg cá.
Thứ ba, kinh nghiệm trong việc nhắm đến nhu cầu thiết thực của các thành viên, bên cạnh đó là việc xây dựng và phát huy tinh thần đoàn kết; luôn nâng cao tay nghề của đội ngũ cán bộ làm công tác bổ trợ; luôn quan tâm, chăm lo đời sống của xã viên.
Thứ tư, phải phát huy quyền làm chủ của xã viên, xác định trách nhiệm chung trong sản xuất, kinh doanh, công khai tài chính, minh bạch được xem là cơ sở vững chắc cho sự đoàn kết thống nhất, hướng tới tối đa hóa lợi ích cho các thành viên.
Thứ năm, cần phát huy sức mạnh hợp tác, tương trợ nội bộ; kết hợp mở rộng quan hệ bên ngoài, tranh thủ ngoại lực; tạo ra cơ hội cho các thành viên nâng cao hiệu quả kinh tế - đây chính là sức mạnh của HTX.
Giải pháp tiếp tục xây dựng, phát triển và nhân rộng mô hình HTX nông nghiệp hiện nay
Để tiếp tục phát triển, nhân rộng các mô hình HTX nông nghiệp theo Quyết định số 167/QĐ-TTg ngày 03/02/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án “Phê duyệt Đề án lựa chọn, hoàn thiện, nhân rộng mô hình HTX kiểu mới hiệu quả tại các địa phương trên cả nước giai đoạn 2021 - 2025”, cũng như từ thực tế kinh nghiệm các mô hình HTX được đề cập nói trên, cần tiếp tục thực hiện những giải pháp sau:
Một là, nhóm giải pháp về cơ chế, chính sách: (1) Cần rà soát các cơ chế chính sách nhằm tạo động lực trong phát triển các mô hình HTX nông nghiệp như tạo điều kiện vay vốn (đơn giản hóa các thủ tục, tăng số vốn cho vay), thuế về đất đai (giảm thuế cho nông dân); (2) Có chính sách thu hút sinh viên, cán bộ giỏi về chuyên môn, kỹ thuật thuộc lĩnh vực nông nghiệp về tham gia sản xuất, cố vấn sản xuất, xây dựng các mô hình HTX nông nghiệp kiểu mới; (3) Hỗ trợ kết nối giữa các công ty, doanh nghiệp với các HTX nông nghiệp nhằm đảm bảo đầu ra cho các sản phẩm nông nghiệp. Ngược lại, các HTX cũng cần nâng cao, đảm bảo chất lượng các sản phẩm nông nghiệp theo các tiêu chuẩn quốc tế.
Hai là, nhóm giải pháp về định hướng phát triển: (1) Cần thay đổi nhận thức của nông dân trong việc “có nên hay là không nên” tham gia HTX hay không? Đây là điều quyết định trong định hướng phát triển. Phải giúp bà con nông dân hiểu, tham gia các HTX, vì hiện nay các mô hình HTX kiểu mới đã và đang mang lại hiệu quả kinh tế cao cho nông dân; (2) Hướng người nông dân phát triển những lĩnh vực, ngành nghề phù hợp với lợi thế cạnh tranh mà người nông dân ở từng khu vực cụ thể. Ví dụ, HTX Nhất Tâm ở Ninh Kiều phát triển ngành dịch vụ nông nghiệp, có thể phát triển ngành chế biến các sản phẩm thủy sản như: cá tra (với nhiều sản phẩn rất đặc trưng đó là da cá tra chiên phồng, sản phẩm phi lê cá tra…), từ đó tạo lợi thế cạnh tranh khác biệt, chiếm lĩnh thị trường.
Ba là, các giải pháp khác: (1) Giải pháp về tuyên truyền các mô hình HTX làm ăn hiệu quả trên thế giới phù hợp với Việt Nam như “làng mới” của Hàn Quốc, các mô hình HTX nông nghiệp hiệu quả ở khu vực đồng bằng song Cửu Long; (2) Có hình thức khuyến khích, khen thưởng các HTX nông nghiệp làm ăn hiệu quả và đưa ra chủ đề thi đua hàng năm thông qua Liên minh hợp tác xã thành phố; (3) Tạo mối liên kết mang tính chất vùng của các HTX nông nghiệp, hỗ trợ cùng phát triển mà không chỉ bó hẹp trong từng địa phương, cần mở rộng ra toàn vùng và cả nước nhằm có sức đề kháng cho ngành nông nghiệp nói chung trong bối cảnh đại dịch COVID-19 diễn ra hiện nay.
Lê Văn Thảo
Ban Tuyên giáo Thành ủy
--------------
(*) Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam - Liên minh Hợp tác xã: Sđd, Nxb Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội 2017, tr.139.
--------------
Tài liệu tham khảo:
(1) Quốc Hội khóa XIII: Luật hợp tác xã, Nxb Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội 2016.
(2) Vụ Hợp tác xã: Tư tưởng Hợp tác xã kinh nghiệm quốc tế và thực tiễn Việt Nam, Nxb Chính trị Quốc gia - Sự thật, Hà Nội 2012.
(3) Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam - Liên minh Hợp tác xã: Những hợp tác xã kiểu mới điển hình giai đoạn 2014-2016, Nxb Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội 2017.
(4) Nguyễn Tiến Dũng, Nguyễn Ngọc Quy “Thực tiễn và kinh nghiệm trong xây dựng, phát triển hợp tác xã nông nghiệp ở khu vực đồng bằng sông Cửu Long hiện nay” (Bài tham luận), Kỷ yếu hội thảo khoa học “Phát triển hợp tác xã kiểu mới từ thực tiễn thành phố Hồ Chí Minh”, Hồ Chí Minh 2017.
(5) Dự thảo báo cáo tổng kết 20 năm thực hiện Nghị quyết số 13-NQ/TW ngày 18/3/2002, Hội nghị lần thứ 5, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa IX “về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể”.