Sự kiện thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam ngày 03/02/1930 là một dấu mốc lớn, có ý nghĩa quan trọng trong lịch sử cách mạng Việt Nam, chấm dứt thời kỳ khủng hoảng về đường lối cứu nước. Các cao trào cách mạng 1930 - 1931, 1936 - 1939 ở Cần Thơ diễn ra sôi nổi và rộng khắp từng bước nâng cao vai trò và uy tín lãnh đạo của Đảng. Khởi nghĩa ở Cần Thơ vào tháng 11/1940 nằm trong cuộc khởi nghĩa của Nam Kỳ nổ ra mạnh mẽ tuy chưa giành thắng lợi nhưng nó có tầm ảnh hưởng rộng lớn trong Nhân dân. Từ năm 1941 đến đầu năm 1945, các tổ chức Đảng và tổ chức quần chúng ở Cần Thơ, nhất là ở thị xã được nhanh chóng khôi phục và hoạt động mạnh mẽ chống lại sự đàn áp, bóc lột của thực dân Pháp và phát xít Nhật. Các cuộc đấu tranh bước đầu giành được những thắng lợi cơ bản, đánh dấu sự trưởng thành của các phong trào đấu tranh cách mạng trong tỉnh, góp phần cùng cả nước làm nên cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công.

Nhân dân Cần Thơ khởi nghĩa giành chính quyền ngày 26/8/1945. Nguồn: baotang.thanhhoa.gov.vn.

Ngày 09/3/1945, Nhật đảo chính Pháp trên toàn cõi Đông Dương, trước tình hình thế giới diễn biến rất nhanh chóng, phe Đồng minh thắng lớn, có lợi cho cách mạng. Ngày 12/3/1945, Ban Thường vụ Trung ương Đảng ra Chỉ thị: “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”. Thực hiện chủ trương của Trung ương Đảng, tỉnh Cần Thơ gấp rút xây dựng Mặt trận dân tộc thống nhất, nhanh chóng tập hợp lực lượng cách mạng. Xứ ủy và Liên Tỉnh uỷ cử đồng chí Nguyễn Văn Cừ, đảng viên có nhiều kinh nghiệm trong công tác vận động tín đồ tôn giáo ở các tỉnh Châu Đốc, Long Xuyên, Cần Thơ để tuyên truyền chương trình hành động của Mặt trận Việt Minh, nhất là chính sách tôn giáo đã được các tín đồ hoan nghênh và tin tưởng. Để tranh thủ lôi kéo lực lượng nhân sĩ, trí thức tham gia Mặt trận đoàn kết dân tộc chống Nhật - Pháp, ngày 20/3/1945, đồng chí Phạm Văn Bạch và đồng chí Nguyễn Văn Tây mở cuộc Hội nghị nhân sĩ, trí thức Tây Đô tại thị xã Cần Thơ với sự tham gia của 25 nhân sĩ, trí thức. Họ đều nhất trí với chương trình của Mặt trận Việt Minh và mong muốn góp phần vào cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc.

Đầu tháng 4/1945, đồng chí Nguyễn Văn Tây, Xứ ủy viên, triệu tập Hội nghị thành lập Liên Tỉnh ủy miền Tây¹ tại rạch Cái Muồng, làng Thường Phước, quận Châu Thành, tỉnh Cần Thơ. Đồng chí Nguyễn Văn Tây thay mặt Xứ ủy truyền đạt chủ trương Trung ương là: “Phải khẩn trương xây dựng lực lượng, sẵn sàng đón thời cơ khởi nghĩa giành chính quyền”. Hội nghị bầu đồng chí Nguyễn Văn Tây làm Bí thư Liên Tỉnh ủy. Đồng chí Trần Ngọc Quế (Ủy viên Liên Tỉnh ủy miền Tây) được phân công phụ trách tỉnh Cần Thơ.

Đến cuối tháng 5/1945, các tổ chức Công nhân Cứu quốc, Nông dân Cứu quốc, Thanh niên Cứu quốc, Phụ nữ Cứu quốc hình thành và phát triển được nhiều hội viên. Ngoài ra, nhiều tổ chức công khai và bán công khai như Liên đoàn công chức, Liên đoàn thợ may, thanh niên, giáo chức, đã được tổ chức. Tháng 6/1945, đồng chí Trần Ngọc Quế quyết định triệu tập Hội nghị thành lập Tỉnh ủy lâm thời Cần Thơ. Hội nghị được tổ chức tại ấp Lợi Nguyên, xã An Bình, quận Châu Thành, tỉnh Cần Thơ. Hội nghị đánh giá tình hình và thời cơ giành chính quyền, đồng thời đề ra nhiệm vụ tập hợp rộng rãi, gồm nông dân, công nhân, tiểu tư sản, trí thức... Mặt khác, tranh thủ lôi kéo các tôn giáo tham gia Mặt trận dân tộc thống nhất. Về quân sự, Hội nghị chủ trương tích cực xây dựng đội du kích, vận động tư sản, địa chủ có súng giao cho cách mạng và tổ chức mua súng của binh lính Nhật. Đẩy mạnh công tác địch vận, gây dựng cơ sở trong binh lính người Việt. Về công tác xây dựng Đảng, tích cực phát triển đảng viên mới, thành lập ban cán sự hoặc quận ủy ở các quận.

Cuối tháng 6/1945, tổ chức Thanh niên Tiền phong ở Cần Thơ phát triển rất nhanh từ thành thị đến nông thôn, toàn tỉnh đã có hơn 70.000 đoàn viên, trong đó không chỉ có nam, nữ thanh niên mà còn có cả người lớn tuổi tham gia. Các lớp huấn luyện cán bộ Thanh niên Tiền phong được liên tiếp mở ở Tham Tướng, Cái Răng, Bình Thủy, Ô Môn. Ngày 20/6/1945, tại rạp hát Trần Đắc², lễ ra mắt Ban lãnh đạo Thanh niên Tiền phong tỉnh được tiến hành trọng thể với 2.000 đại biểu và thanh niên tham dự. Sau ngày ra mắt, Ban lãnh đạo Thanh niên Tiền phong đã lôi cuốn các tầng lớp Nhân dân tham gia, đông đảo nhất là tầng lớp tiểu tư sản trí thức, học sinh. Ngoài ra, tổ chức Thanh niên Tiền phong còn tham gia các phong trào do Đảng phát động như: tuần tra canh gác, bảo vệ trật tự, an ninh... một trong những thắng lợi nổi bật nhất của Thanh niên Tiền phong tỉnh Cần Thơ lúc bấy giờ là cuộc mít tinh diễn ra vào sáng ngày 15/7/1945, từ khắp các nẻo đường, 25.000 đoàn viên Thanh niên Tiền phong trong tỉnh và hơn 5.000 thanh niên đại biểu các tỉnh kéo về tập trung tại sân vận động Cần Thơ, hàng ngũ chỉnh tề, băng, cờ rực rỡ, hát vang bài hát “Tiếng gọi Thanh niên” của Lưu Hữu Phước, hùng khí của non sông giục giã lòng Người: “Này thanh niên ơi! đứng lên đáp lời sông núi...” bất chấp sự có mặt của sĩ quan, binh lính Nhật. Qua cuộc mít tinh này, ta tập hợp lực lượng thanh niên, trí thức và quần chúng yêu nước đông đảo, nhanh chóng phát triển lực lượng Thanh niên Tiền phong, tạo được thế và lực mới cho cách mạng tỉnh nhà. Đây là nét độc đáo của Đảng ta trong thời kỳ này.

Ngoài ra, Đảng bộ tỉnh cũng tích cực tổ chức lực lượng chính trị, lực lượng quân sự, tập dượt khẩn trương, các phong trào diễn ra sôi nổi từ thành thị đến nông thôn. Cuối tháng 7/1945, đồng chí Trần Văn Hoài và đồng chí Huỳnh Phan Hộ trực tiếp tổ chức lực lượng vũ trang của các quận, phát triển lên đến 300 quân, có một số được chọn về thị xã tổ chức thành Xung phong đội³ (7 trung đội), được trang bị vũ khí, làm nhiệm vụ giữ gìn an ninh, trật tự (bảo vệ cán bộ, bảo vệ các cơ quan lãnh đạo bí mật của Đảng). Ngoài lực lượng tập trung tỉnh, ở các quận cũng xây dựng được đội vũ trang với trang bị vũ khí thô sơ, chuẩn bị khởi nghĩa tại địa phương. Trải qua quá trình khôi phục gây dựng cơ sở Đảng, Đảng bộ Cần Thơ đã thành lập được 21 chi bộ⁴ có trên 50 đảng viên. Riêng hai quận Ô Môn và Cầu Kè đã thành lập được Quận ủy, các quận còn lại thành lập Ban Cán sự.

Trong những ngày này, tại thị xã Cần Thơ việc chuẩn bị cho cuộc khởi nghĩa ngày càng khẩn trương, sôi động, truyền đơn, khẩu hiệu cách mạng xuất hiện trên đường phố, công sở và nơi có đông người qua lại, làm cho quần chúng phấn khởi, tin tưởng ở cách mạng sẽ thắng lợi. Đặc biệt, sau cuộc khởi nghĩa thành công ở Sài Gòn vào ngày 25/8/1945 làm cho quân Nhật và tay sai ở Cần Thơ ngày càng hoang mang, lo sợ; hơn 600 quân Nhật tập trung về Tổng hành dinh (tức Ban Chỉ huy quân đội Nhật), đóng tại thị xã Cần Thơ để phòng thủ. Tỉnh ủy Cần Thơ triệu tập một cuộc họp bất thường và quyết định cử một phái đoàn, gồm đồng chí Trần Ngọc Quế, Nguyễn Thượng Tư (thay mặt Thanh niên Tiền phong), ông Huỳnh Cẩm Chương (trí thức yêu nước) làm phiên dịch đến gặp Satô, chỉ huy Sở Hiến binh Nhật, báo cho hắn biết ngày 26/8/1945 sẽ có cuộc mít tinh lớn ở thị xã Cần Thơ.

Về phía ta lấy cuộc mít tinh này để thị uy, đồng thời để dò xét thái độ của quân Nhật trong trường hợp Nhật xuôi tay không dám ngăn chặn, ta tiến hành giành chính quyền, buộc chúng trao lại chính quyền cho Nhân dân. Qua quá trình theo dõi và đúng như dự kiến, quân Nhật không dám kháng cự và chấp nhận những đề nghị của đoàn đại biểu ta. Không để mất thời cơ, Tỉnh ủy quyết định dùng sức mạnh của quần chúng áp đảo biến cuộc mít tinh vào ngày 26/8/1945 thành cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở thị xã Cần Thơ và các địa phương trong tỉnh.

Sáng sớm ngày 26/8/1945, hơn 20.000 đồng bào thị xã và các quận Ô Môn, Châu Thành, Phụng Hiệp… xếp thành từng đoàn, băng rôn, cờ khẩu hiệu giương cao kéo về tập trung tại sân vận động Cần Thơ⁵. Trước lễ đài treo tấm băng lớn:

“Chính quyền về tay Nhân dân!”

 “Nước Việt Nam độc lập muôn năm!”

Đúng 6 giờ sáng, trên lễ đài Ủy ban giải phóng dân tộc tỉnh ra mắt Nhân dân, đồng Huỳnh Phan Hộ thay mặt Ủy ban đọc lời hiệu triệu và kêu gọi đồng bào đoàn kết, đấu tranh giành lấy chính quyền. Cuộc mít tinh kết thúc trong tiếng hoan hô vang dậy. Trước khí thế quật khởi vũ trang khởi nghĩa của quần chúng, Tỉnh trưởng Lưu Văn Tào buộc phải giao chính quyền cho đại diện của Ủy ban Dân tộc giải phóng và tuyên bố giải tán chính quyền bù nhìn trong toàn tỉnh. Đồng chí Trần Ngọc Quế, Chủ tịch Ủy ban giải phóng dân tộc tỉnh long trọng tuyên bố:

“- Chính quyền về tay Nhân dân.

- Bãi bỏ các thứ thuế vô lý do phát xít Nhật và thực dân Pháp đặt ra.

- Trả tự do cho tù chính trị.

- Bảo vệ tài sản cho Nhân dân.

- Tịch thu toàn bộ tài sản của thực dân Pháp.”⁶

Cuộc khởi nghĩa thành công lan nhanh ra các địa phương trong tỉnh. Ở quận Ô Môn và Châu Thành, đến chiều ngày 26/8/1945 chính quyền hoàn toàn về tay Nhân dân. Nổi bật ở làng Thới Lai (Ô Môn) do đồng chí Hoàng Chiếu, cán bộ của Đảng đã lãnh đạo Nhân dân cướp đồn Thới Lai, giải tán chính quyền địch, thành lập chính quyền cách mạng. Ở quận Phụng Hiệp, tên Quận trưởng gây nhiều tội ác với cách mạng, ngoan cố không chịu đầu hàng. Sáng ngày 27/8/1945, được sự hỗ trợ của lực lượng vũ trang, quần chúng đã tấn công bắt được hắn và tước súng của bọn lính quận. Ngay sau đó, Ủy ban nhân dân quận được thành lập, quần chúng hoan hô nhiệt liệt.

Như vậy, cùng với việc giành chính quyền địch và xây dựng chính quyền cách mạng trong toàn tỉnh, Đảng bộ và Nhân dân Cần Thơ rất tự hào đã góp phần cùng cả nước làm nên cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công, lần đầu tiên đưa Nhân dân ta từ người nô lệ trở thành người làm chủ đất nước, làm chủ vận mệnh của mình, viết nên trang sử vẻ vang nhất, đưa dân tộc bước sang một kỷ nguyên mới - kỷ nguyên độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội. Cuộc khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám năm 1945 của Đảng bộ và Nhân dân Cần Thơ là đỉnh cao của các phong trào cách mạng từ năm 1929 - 1945 trong tỉnh. Với thắng lợi ấy, Nhân dân Cần Thơ cùng với cả nước đã tạo nên một sức mạnh mới - sức mạnh đoàn kết toàn dân đánh bại mọi kẻ thù xâm lược, quyết tâm bảo vệ và phát huy thành quả Cách mạng Tháng Tám năm 1945, giữ gìn độc lập của Tổ quốc, vì tự do hạnh phúc cho Nhân dân.

Phòng LLCT & LSĐ

------------

[1] Liên Tỉnh ủy miền Tây gồm 11 tỉnh: Cần Thơ, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Rạch Giá, Hà Tiên, Long Xuyên, Châu Đốc, Vĩnh Long, Trà Vinh, Mỹ Tho, Bến Tre.

2 Rạp Trần Đắc (hay rạp Casino), sau này là rạp chiếu phim Thanh Bình, đường Phan Đình Phùng, thành phố Cần Thơ.

3 Tổ chức vũ trang công khai của Thanh niên Tiền phong.

4 21 chi bộ gồm: Long Tuyền, Thạnh Xuân, Tân Phú Thạnh, Thạnh Hưng, Nhơn Nghĩa, chi bộ ghép Nhơn Ái - Mỹ Khánh, chi bộ nội thành Cần Thơ (quận Châu Thành); Trường Thành, Thới Lai, Thới An, Thới Thạnh, Thới Đông, Phong Hòa, Thới An Đông (quận Ô Môn); Phụng Hiệp, Mỹ Thạnh, Trường Phước, Phú Hữu (quận Phụng Hiệp); An Phú Tân, Vĩnh Xuân, Tích Thiện (quận Cầu Kè và quận Trà Ôn).

5 Nay là Hội trường Thành ủy.

6 Lịch sử Đảng bộ thành phố Cần Thơ tập I (1929 -1945), tr. 133.

-------------

Tài liệu tham khảo

1. Giáo trình lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội - 2006.

2. Ban Chấp hành Đảng bộ thành phố Cần Thơ, Lịch sử Đảng bộ thành phố Cần Thơ, tập I (1929 - 1945), xuất bản 2019.